Sau 5 năm thực hiện Đề án phát triển thanh toán không dùng tiền mặt (TTKDTM) giai đoạn 2016 - 2020 theo Quyết định số 2545/QĐ-TTg ngày 30/12/2016 của Thủ tướng Chính phủ, hoạt động TTKDTM tại Việt Nam đã có những chuyển biến mạnh mẽ, cơ bản đạt được các mục tiêu đề ra...
Theo đó, cơ sở hạ tầng và công nghệ được chú trọng đầu tư, nâng cao chất lượng và phát huy hiệu quả; nhiều dịch vụ thanh toán mới, an toàn, tiện ích trên cơ sở ứng dụng công nghệ tiên tiến đã liên tục đưa ra thị trường, đáp ứng nhu cầu thiết thực của người dân, doanh nghiệp. Thói quen thanh toán của người dân đã có những chuyển biến tích cực theo hướng giảm mạnh tần suất và mức độ sử dụng tiền mặt, chuyển dịch mạnh và rõ rệt sang thanh toán điện tử, nhất là ở khu vực thành thị; công tác đảm bảo an ninh, an toàn hệ thống TTKDTM được coi trọng và tăng cường, nhiều giải pháp, công nghệ bảo mật mạnh mẽ đã được tích hợp thuận tiện vào dịch vụ thanh toán điện tử; thanh toán điện tử trong khu vực Chính phủ, dịch vụ hành chính công ngày càng được mở rộng và tăng cường, nhất là trong công tác phối hợp thu ngân sách Nhà nước.
Năm 2021, đại dịch Covid-19 đã ảnh hưởng lớn đến mọi mặt hoạt động kinh tế, xã hội tại Việt Nam. Bên cạnh các ảnh hưởng tiêu cực, dịch bệnh Covid-19 cũng đem lại thay đổi mang tính tích cực. Dịch Covid-19 đã đẩy nhanh quá trình chuyển đổi số trong lĩnh vực thanh toán tại Việt Nam khi cả khách hàng lẫn nhân viên ngân hàng cần thiết phải tăng cường sử dụng công nghệ kỹ thuật số để tiếp cận, sử dụng các dịch vụ ngân hàng hay cung ứng dịch vụ tới khách hàng. Dịch Covid-19 cũng giúp các tổ chức tín dụng nhận thức rõ chuyển đổi số là lựa chọn tất yếu để ngân hàng thích ứng, vượt qua thách thức của kỷ nguyên số và những tình huống bất định như đại dịch vừa qua gây ra. Chính vì vậy, mặc dù tác động bởi dịch Covid-19 khiến nhu cầu thanh toán điện tử trong nền kinh tế có những thời điểm tăng đột biến và nhiều chi nhánh ngân hàng buộc phải tạm ngừng hoạt động trong thời gian giãn cách xã hội để phòng, chống dịch bệnh, nhưng hoạt động thanh toán trong nền kinh tế diễn ra trôi chảy, các hạ tầng thanh toán quan trọng vẫn hoạt động thông suốt, người dân vẫn có thể tiếp cận đăng ký và sử dụng các dịch vụ thanh toán điện tử một cách dễ dàng, thuận tiện.
1. Quyết liệt triển khai thực hiện các nhiệm vụ trọng tâm
Để thúc đẩy việc chuyển đổi số trong hoạt động ngân hàng, thúc đẩy TTKDTM theo chủ trương của Chính phủ, trong thời gian qua, NHNN đã tập trung triển khai các nhiệm vụ trọng tâm:
(i) Trình Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định phê duyệt Đề án phát triển TTKDTM tại Việt Nam giai đoạn 2021 - 20251 và ban hành Kế hoạch triển khai của Ngân hàng Nhà nước (NHNN)2, với mục tiêu tạo sự chuyển biến sâu rộng về TTKDTM trong nền kinh tế, thúc đẩy sử dụng các phương tiện, dịch vụ TTKDTM trở thành thói quen thường nhật của người dân ở khu vực đô thị và từng bước phát triển, tạo thành thói quen ở khu vực nông thôn, vùng sâu, vùng xa; ứng dụng mạnh mẽ công nghệ, giải pháp gắn với Cách mạng công nghiệp lần thứ tư (CMCN 4.0) để nâng cấp, phát triển cơ sở hạ tầng thanh toán, dịch vụ TTKDTM, đáp ứng tốt nhu cầu giao dịch thanh toán nhanh chóng, an toàn, thuận tiện của người dùng dịch vụ.
(ii) Ban hành Thông tư hướng dẫn mở tài khoản thanh toán của cá nhân bằng phương thức điện tử3, Thông tư hướng dẫn phát hành thẻ bằng phương thức điện tử4 (eKYC) (cho phép khách hàng áp dụng công nghệ để mở tài khoản thanh toán, mở thẻ ngân hàng từ xa mà không cần phải đến quầy giao dịch của ngân hàng); theo đó, các công nghệ, giải pháp mới như phân tích dữ liệu lớn (Big Data), trí tuệ nhân tạo (AI), học máy (ML), xác thực sinh trắc học... đã được áp dụng với hầu hết các ngân hàng triển khai eKYC.
(iii) Sửa đổi, bổ sung, hoàn thiện quy định pháp lý về cung ứng dịch vụ Ví điện tử (hướng dẫn cụ thể điều kiện mở, sử dụng ví, việc sử dụng tài khoản đảm bảo thanh toán...) phù hợp với đòi hỏi của thực tế cuộc sống, đặc biệt là đề ra biện pháp quản lý phù hợp với sự phát triển nhanh chóng của công nghệ trong ứng dụng hoạt động nghiệp vụ, sản phẩm dịch vụ thanh toán.
(iv) Trình Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định phê duyệt triển khai thí điểm dùng tài khoản viễn thông thanh toán cho các hàng hóa, dịch vụ có giá trị nhỏ (Mobile-Money)5 nhằm tăng cường việc tiếp cận và sử dụng các dịch vụ tài chính, đặc biệt tại khu vực nông thôn, miền núi, vùng sâu, vùng xa, biên giới và hải đảo của Việt Nam... Nhờ sự phối hợp chặt chẽ giữa NHNN, Bộ Thông tin và Truyền thông và Bộ Công an trong công tác thẩm định, xử lý hồ sơ đề nghị triển khai thí điểm của các doanh nghiệp viễn thông, đến cuối tháng 11/2021, NHNN đã có văn bản chấp thuận triển khai thí điểm dịch vụ Mobile-Money cho Tổng Công ty Truyền thông (VNPT-Media), Tổng Công ty Viễn thông MobiFone, Tập đoàn Công nghiệp Viễn thông Quân đội (Viettel). Đến nay, 03 doanh nghiệp được chấp thuận thí điểm dịch vụ Mobile-Money đã và đang triển khai dịch vụ ra thị trường.
(v) Ban hành Kế hoạch chuyển đổi số ngành Ngân hàng đến năm 2025, định hướng đến năm 20306, hướng tới mục tiêu phát triển các mô hình ngân hàng số, gia tăng tiện ích, trải nghiệm khách hàng và thực hiện mục tiêu tài chính toàn diện, phát triển bền vững trên cơ sở thúc đẩy ứng dụng công nghệ mới, tiên tiến trong quản trị điều hành và cung ứng sản phẩm, dịch vụ theo hướng tự động hóa quy trình, tối ưu hóa hoạt động nghiệp vụ.
(vi) Xây dựng, triển khai các giải pháp tài chính nhằm hỗ trợ, thúc đẩy TTKDTM, như: Ban hành chính sách giảm phí giao dịch thanh toán qua hệ thống Thanh toán điện tử liên ngân hàng (TTĐTLNH)7; chỉ đạo áp dụng miễn phí chuyển mạch đối với giao dịch thanh toán trực tuyến khi thực hiện thủ tục hành chính trên Cổng Dịch vụ công Quốc gia; chỉ đạo tổ chức tín dụng giảm phí; miễn phí dịch vụ thanh toán cho các đối tượng nhận hỗ trợ của Chính phủ, miễn phí chuyển tiền ủng hộ phòng, chống dịch Covid-19; nhiều tổ chức tín dụng, chi nhánh ngân hàng nước ngoài đã triển khai các gói sản phẩm dịch vụ có ưu đãi về phí cho khách hàng như: Áp dụng chính sách “zero fee”; khoảng 80% giao dịch chuyển tiền trực tuyến qua tài khoản thanh toán được miễn phí.
Ngoài ra, NHNN cũng đã nghiên cứu, xây dựng trình Chính phủ một số văn bản quy phạm pháp luật, cơ chế chính sách trong lĩnh vực thanh toán nhằm tạo lập khuôn khổ pháp lý đầy đủ, đồng bộ; đáp ứng yêu cầu đối với các mô hình kinh doanh và sản phẩm dịch vụ mới trên nền tảng công nghệ thanh toán mới, số hóa hoạt động thanh toán số, tạo thuận lợi cho việc chuyển đổi số trong hoạt động thanh toán; đảm bảo an ninh, an toàn trong hoạt động thanh toán, như: Hoàn thiện, trình Chính phủ ban hành Nghị định mới về TTKDTM; hoàn thiện, ban hành Chiến lược phát triển các hệ thống thanh toán đến năm 2025, định hướng đến năm 2030.
2. Kết quả phát triển TTKDTM trong năm 2021
Trong năm 2021, mặc dù bị ảnh hưởng bởi dịch Covid-19 nhưng TTKDTM trong nền kinh tế vẫn đạt tăng trưởng tốt, nhiều sản phẩm, dịch vụ thanh toán đổi mới liên tục ra mắt thị trường gắn với đảm bảo an toàn, bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng.
Đến cuối năm 2021, cả nước có trên 80 tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán triển khai thanh toán qua Internet và 44 tổ chức triển khai thanh toán qua điện thoại di động (ĐTDĐ). Trong 10 tháng đầu năm 2021, thanh toán điện tử qua Internet, ĐTDĐ, QR Code đạt được kết quả đáng ghi nhận, thu hút số lượng lớn khách hàng sử dụng; giao dịch qua kênh Internet tăng tương ứng 49,39% về số lượng và 29,14% về giá trị; giao dịch qua kênh ĐTDĐ tăng tương ứng 72,67% về số lượng và 85,09% về giá trị; giao dịch qua kênh QR Code tăng tương ứng 54,24% về số lượng và 120,64% về giá trị, so với cùng kỳ năm 2020.
Hệ thống TTĐTLNH, hệ thống chuyển mạch tài chính và bù trừ điện tử hoạt động ổn định, an toàn, thông suốt; số lượng và giá trị giao dịch đạt mức tăng trưởng cao. Trong 10 tháng đầu năm 2021, giao dịch qua Hệ thống TTĐTLNH tăng 4,13% về số lượng và tăng 43,36% về giá trị; giao dịch qua hệ thống chuyển mạch tài chính và bù trừ điện tử tăng 96,37% về số lượng và 132,05% về giá trị, so với cùng kỳ năm trước. Đến cuối tháng 11 năm 2021, đã có 21 ngân hàng triển khai mở tài khoản thanh toán cho cá nhân bằng eKYC với khoảng 2,7 triệu tài khoản đang hoạt động.
Đến nay, có gần 95% ngân hàng đã và đang xây dựng, triển khai Chiến lược chuyển đổi số; số hóa hoạt động thanh toán đi đầu trong chuyển đổi số ngân hàng với nhiều nghiệp vụ, dịch vụ thanh toán đã được số hóa triệt để 100% như mở và sử dụng tài khoản thanh toán; mở và sử dụng thẻ ngân hàng; thanh toán - chuyển tiền giữa khách hàng với ngân hàng thực hiện hoàn toàn trên kênh số.
Đặc biệt, trong đợt dịch Covid-19 bùng phát, theo một khảo sát quốc tế gần đây, ngành Ngân hàng Việt Nam đã tận dụng tốt cơ hội từ nhu cầu thanh toán điện tử của người dân tăng cao đột biến thời gian qua khi 87% người tiêu dùng Việt Nam trả lời khảo sát đã tham gia mua sắm trực tuyến gắn với thanh toán điện tử, tăng gấp 20 lần so với thời điểm trước đại dịch.
Đối với hoạt động thanh toán dịch vụ công: NHNN đã chủ động, tích cực phối hợp với các bộ, ngành, địa phương tổ chức triển khai các giải pháp thúc đẩy TTKDTM đối với dịch vụ công; thông tin, tuyên truyền về chủ trương, chính sách thúc đẩy TTKDTM đối với dịch vụ công; thường xuyên có những chỉ đạo quyết liệt đối với các ngân hàng, tổ chức cung ứng dịch vụ trung gian thanh toán đẩy mạnh thanh toán điện tử trong lĩnh vực dịch vụ công. Theo đó, hoạt động TTKDTM đối với dịch vụ công thời gian qua đã có những bước chuyển biến mạnh mẽ, được cải thiện đáng kể cả về quy mô, chất lượng thanh toán: Hơn 90% giao dịch nộp thuế của doanh nghiệp tại các tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương được thực hiện qua ngân hàng; người dân đã có thể thực hiện thanh toán tiền điện qua ngân hàng trên phạm vi cả nước; 42% các cơ sở khám, chữa bệnh có triển khai thanh toán dịch vụ y tế không dùng tiền mặt; khoảng trên 40% số người hưởng và số tiền lương hưu, trợ cấp bảo hiểm xã hội, trợ cấp thất nghiệp trong toàn quốc chi trả qua tài khoản cá nhân.
NHNN đã chỉ đạo các ngân hàng, tổ chức trung gian thanh toán đẩy mạnh triển khai kết nối, tích hợp thanh toán trên Cổng Dịch vụ công Quốc gia. Từ tháng 9/2020, Công ty Cổ phần Thanh toán Quốc gia Việt Nam (Napas) đã hoàn thành kết nối với Cổng Dịch vụ công Quốc gia, cho phép tất cả khách hàng của các ngân hàng thành viên8 thực hiện thanh toán trực tuyến khi thực hiện thủ tục trên Cổng Dịch vụ công Quốc gia (triển khai với hình thức thẻ ngân hàng). Bên cạnh đó, đã có 14 ngân hàng và tổ chức trung gian thanh toán kết nối trực tiếp để cung ứng dịch vụ thanh toán trực tuyến qua Cổng Dịch vụ công Quốc gia9. Tính đến tháng 11/2021 đã có trên 35.714 giao dịch thanh toán thành công với số tiền thanh toán trên 122.7 tỷ đồng được thực hiện trên Cổng Dịch vụ công Quốc gia. Thực hiện chỉ đạo của NHNN, Napas hiện đang khẩn trương thực hiện các công việc để áp dụng triển khai thanh toán dịch vụ công qua tài khoản; đồng thời, tiếp tục triển khai mở rộng đối với việc phát triển tính năng thanh toán bằng QR Code10.
Bên cạnh đó, NHNN đã phối hợp chặt chẽ với Văn phòng Chính phủ, Bộ Giáo dục và Đào tạo, Bộ Y tế trong việc thúc đẩy kết nối thanh toán qua Cổng Dịch vụ công Quốc gia đối với thanh toán dịch vụ y tế, giáo dục.
Bên cạnh sự phát triển của hoạt động TTKDTM, thanh toán bằng tiền mặt có xu hướng giảm. Trong 10 tháng đầu năm 2021, giao dịch qua phương tiện TTKDTM tăng 29,12% về số lượng và 6,16% về giá trị, song giao dịch rút tiền mặt qua ATM giảm 7,26% về số lượng và giảm 5,69% về giá trị giao dịch so với cùng kỳ năm 2020, tỷ trọng các giao dịch rút tiền mặt qua ATM so với tổng số giao dịch xử lý qua hệ thống chuyển mạch tài chính và bù trừ điện tử giảm xuống còn 12%, trong khi tỷ lệ này năm 2020 là 26%. Kết quả này cho thấy những chính sách về thúc đẩy TTKDTM đã có tác động tích cực, thanh toán điện tử đã trở nên phổ cập trong đại bộ phận dân chúng, hành vi, thói quen sử dụng tiền mặt và thanh toán tiền mặt của người dân có chiều hướng giảm dần. Đặc biệt, trong bối cảnh dịch bệnh Covid-19, những sản phẩm, dịch vụ thanh toán điện tử, trực tuyến, phi tiếp xúc đã góp phần hạn chế tiếp xúc, ngăn ngừa sự lây nhiễm dịch bệnh và hạ tầng thanh toán hoạt động liên tục 24/7, góp phần hỗ trợ các hoạt động giao dịch mua bán, giao thương trong nền kinh tế diễn ra thông suốt, hỗ trợ đắc lực cho người dân, doanh nghiệp trong bối cảnh dịch bệnh tác động lớn.
3. Giải pháp phát triển TTKDTM trong thời gian tới
Để triển khai có hiệu quả Đề án phát triển TTKDTM giai đoạn 2021 - 2025 đã được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt, trong thời gian tới, NHNN sẽ tập trung chỉ đạo, triển khai các nhiệm vụ theo Kế hoạch đã được Thống đốc NHNN ban hành, trong đó tập trung thực hiện tốt một số nhóm giải pháp sau:
Thứ nhất, hoàn thiện hành lang pháp lý, cơ chế, chính sách cho hoạt động TTKDTM, thanh toán điện tử, tạo lập khuôn khổ pháp lý đầy đủ, đồng bộ nhằm khuyến khích phát triển thanh toán điện tử, hạn chế sử dụng tiền mặt và đảm bảo an ninh, an toàn trong hoạt động thanh toán; trong đó tập trung hoàn thiện trình Chính phủ ban hành Nghị định mới về TTKDTM; Nghị định về Cơ chế thử nghiệm có kiểm soát hoạt động công nghệ tài chính trong lĩnh vực ngân hàng và xây dựng, ban hành các văn bản hướng dẫn.
Thứ hai, chỉ đạo nâng cấp, phát triển hệ thống TTĐTLNH, hệ thống chuyển mạch tài chính và bù trừ điện tử, hệ thống thanh toán của các ngân hàng đảm bảo hoạt động an toàn, hiệu quả và có khả năng kết nối, tích hợp với các hệ thống khác, mở rộng hệ sinh thái thanh toán số để phục vụ thanh toán trực tuyến.
Thứ ba, tiếp tục ứng dụng, phát triển các sản phẩm, dịch vụ thanh toán trên thiết bị di động, như: Thanh toán qua QR Code, mã hóa thông tin thẻ (Tokenization), thanh toán di động (Mobile Payment), thanh toán phi tiếp xúc (Contactless), Ví điện tử; phối hợp chặt chẽ với Bộ Thông tin và Truyền thông, Bộ Công an trong việc tổ chức triển khai thí điểm dịch vụ Mobile-Money nhằm thúc đẩy TTKDTM ở khu vực nông thôn, vùng sâu, vùng xa.
Thứ tư, phối hợp chặt chẽ với các đơn vị liên quan thúc đẩy thanh toán điện tử trong khu vực chính phủ, dịch vụ hành chính công, nhất là trong lĩnh vực y tế, giáo dục.
Thứ năm, tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra, giám sát, đảm bảo an ninh, an toàn trong hoạt động thanh toán nhất là thanh toán điện tử, trung gian thanh toán, thanh toán xuyên biên giới.
Thứ sáu, đẩy mạnh công tác thông tin, tuyên truyền, đào tạo, hướng dẫn và bảo vệ người tiêu dùng trong TTKDTM.
1 Quyết định số 1813/QĐ-TTg ngày 28/10/2021 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Đề án phát triển TTKDTM tại Việt Nam giai đoạn 2021 - 2025.
2 Quyết định số 2006/QĐ-NHNN ngày 17/12/2021 của Thống đốc NHNN ban hành Kế hoạch triển khai thực hiện Quyết định số 1813/QĐ-TTg ngày 28/10/2021 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Đề án phát triển TTKDTM tại Việt Nam giai đoạn 2021 - 2025.
3 Thông tư số 16/2020/TT-NHNN ngày 04/12/2020 của Thống đốc NHNN sửa đổi, bổ sung Thông tư số 23/2014/TT-NHNN ngày 19/8/2014 của Thống đốc NHNN.
4 Thông tư số 17/2021/TT-NHNN ngày 16/11/2021 của Thống đốc NHNN sửa đổi, bổ sung Thông tư số 19/2016/TT-NHNN ngày 30/6/2016 của Thống đốc NHNN.
5 Quyết định số 316/QĐ-NHNN ngày 09/3/2021 của Thống đốc NHNN về việc phê duyệt triển khai thí điểm dùng tài khoản viễn thông thanh toán cho các hàng hóa, dịch vụ có giá trị nhỏ.
6 Quyết định số 810/QĐ-NHNN ngày 11/5/2021 của Thống đốc NHNN phê duyệt "Kế hoạch chuyển đổi số ngành Ngân hàng đến năm 2025, định hướng đến năm 2030".
7 Thông tư số 04/2020/TT-NHNN ngày 31/3/2020, Thông tư số 19/2020/TT-NHNN ngày 30/12/2020 và Thông tư số 13/2021/TT-NHNN ngày 23/8/2021 của Thống đốc NHNN sửa đổi, bổ sung một số điều của Thông tư số 26/2013/TT-NHNN ngày 05/12/2013 của Thống đốc NHNN.
8 Hơn 100 triệu thẻ ghi nợ đã phát hành (tương ứng với 100 triệu tài khoản liên kết tới thẻ) của 40 ngân hàng trên cả nước.
9 VCB, VietinBank, BIDV, Agribank, TPBank, SHB, VPBank, Napas, Momo, VNPT Pay, Payoo, Keypay, ViettelPay, Ngân lượng.
10 Hiện đã có 04 ngân hàng thương mại cổ phần hoàn thành triển khai là: Sài Gòn Thương Tín, Quốc Dân, Xăng Dầu Petrolimex và Đông Nam Á.
