Hiệp hội quỹ tín dụng nhân dân
Việt Nam

Bài viết bàn về hộ gia đình với tư cách là một đối tượng vay vốn. Vấn đề pháp lý về việc cho vay đối với hộ gia đình tại Việt Nam hiện nay thực hiện theo những quy định của Bộ Luật Dân sự 2015 và Thông tư 39/2016/TT-NHNN.

1. Thực trạng phát triển tín dụng đối với hộ gia đình nông thôn thông qua hệ thống các QTDND tại Việt Nam trong thời gian qua

Qua gần 20 năm xây dựng và phát triển, đến nay hệ thống QTDND bao gồm Ngân hàng Hợp tác xã (QTDND Trung ương) với 27 chi nhánh và 1.149 QTDND hoạt động tại 56 trong số 63 tỉnh, thành phố, với 2.831 xã, phường, thị trấn (chiếm 25,4% số xã, phường, thị trấn trên cả nước) và gần 2,1 triệu thành viên là các hộ gia đình chủ yếu ở khu vực nông nghiệp- nông thôn. Đáng chú ý, đối với những địa phương nghèo, việc phát triển mô hình QTDND đã trở thành một động lực xóa đói, giảm nghèo hiệu quả. Hệ thống QTDND đến nay đã có sự lớn mạnh không chỉ về số lượng, mà cả về chất lượng. Hoạt động của QTDND đã đáp ứng tốt nhu cầu vốn phục vụ sản xuất- kinh doanh của người nông dân, hạn chế được tệ nạn cho vay nặng lãi và các hình thức biến tướng của nó ở nông thôn. Đặc biệt, ở những vùng nông thôn, vùng sâu nơi các NHTM chưa có điểm giao dịch, một số QTDND đã vươn lên và tạo sự cạnh tranh bình đẳng, lành mạnh với các loại hình TCTD khác trên địa bàn. Thông qua việc cho vay, các QTDND đã tạo điều kiện cho nhiều hộ nông dân thoát khỏi đói nghèo, đời sống được cải thiện. Nhiều hộ gia đình nhờ vay được vốn từ QTDND đã vươn lên giàu có, nhiều thành viên QTDND đã trở thành những điển hình sản xuất- kinh doanh giỏi.

Tuy hệ thống QTDND đã thể hiện vai trò tích cực trong việc phát triển tín dụng cho các hộ gia đình nông thôn tại Việt Nam trong thời gian qua, nhưng qua thực tiễn hoạt động vẫn cho thấy những hạn chế, tồn tại như sau:

Một là, sản phẩm của QTDND còn đơn điệu, chưa đáp ứng nhu cầu của thành viên

Sản phẩm cho vay hộ gia đình của phần lớn các QTDND hiện nay chỉ mới dừng lại ở các sản phẩm mang tính truyền thống như cho vay sản xuất nông nghiệp, phi nông nghiệp, cho vay tiêu dùng. Do tính chất nguồn vốn đặc thù của QTDND nên đa phần chỉ tập trung vào cho vay ngắn hạn. Vì vậy chưa đáp ứng được nhu cầu đầu tư sản xuất kinh doanh của thành viên, đặc biệt là các nhu cầu đầu tư cho đất đai và máy móc phục vụ sản xuất nông nghiệp. Bên cạnh đó, phần lớn các QTDND đều có vốn điều lệ thấp nên mức cho vay tối đa đối với một khách hàng không cao. Điều này làm cho một số hộ gia đình có nhu cầu vay vốn tương đối lớn để phục vụ sản xuất nông nghiệp sẽ không được đáp ứng.

Các QTDND hiện nay gần như chỉ quan tâm cung cấp các khoản vay phục vụ mục đích sản xuất kinh doanh, chứ chưa thật sự chú trọng đến các khoản vay phục vụ tiêu dùng, nhu cầu khẩn cấp của hộ gia đình. Vẫn còn một số nhu cầu của hộ gia đình chưa được QTDND xem là đối tượng vay vốn, do đó vẫn còn tình trạng hộ gia đình phải đi vay “tín dụng đen”, làm ảnh hưởng không nhỏ đến đời sống của gia đình. Mặc dù một số QTDND cho rằng vấn đề trả nợ kém là do các khách hàng sử dụng vốn vay cho các mục đích phi sản xuất. Tuy nhiên có một cách giải thích khác cho rằng những vấn đề này xuất phát từ sự không phù hợp trong việc thiết kế sản phẩm cho vay của các QTDND, và từ thực tế rằng các quyết định tín dụng thường dựa trên lịch sử trả nợ chứ không phải là khả năng trả nợ của khách hàng.

Về cách thức vay trả, hiện nay phần lớn các QTDND áp dụng hình thức thu nợ một lần khi đáo hạn đối với các khoản cho vay nông nghiệp, chưa mạnh dạn áp dụng hình thức trả góp theo ngày, tuần, tháng với quan niệm rằng nguồn thu nhập của hộ nông dân mang tính thời vụ nên chỉ phù hợp với hình thức trả nợ gốc một lần vào cuối mùa vụ. Tuy nhiên thực tế cho thấy, nhiều hộ nông dân có thu nhập rất đa dạng, từ nhiều nguồn khác nhau và có thể trả nợ góp theo nhiều kỳ. Việc cho vay trả góp sẽ góp phần làm giảm áp lực trả nợ cho hộ gia đình, giúp các QTDND kiểm soát tín dụng tốt hơn, và đặc biệt là tăng vòng quay vốn tín dụng để góp phần gia tăng lợi nhuận của QTDND.

Do tâm lý e ngại rủi ro nên các QTDND hiện nay cũng chỉ chú trọng đến hình thức cho vay có bảo đảm, mà chưa thật sự quan tâm đến hình thức cho vay tín chấp dựa trên bảo lãnh và áp lực trả nợ theo nhóm. Do đó, một bộ phận không nhỏ khách hàng là những hộ gia đình có nhu cầu vay vốn nhỏ, thiếu tài sản đảm bảo đã không tiếp cận được nguồn vốn vay của QTDND. Ngoài ra, một số QTDND còn chưa mặn mà trong việc cung cấp các sản phẩm tài chính vi mô (TCVM), cụ thể là tín dụng nhỏ và tiết kiệm nhỏ. Do đó, vẫn còn một khoảng trống về thị trường TCVM tại nông thôn chưa được đáp ứng trong điều kiện hệ thống các tổ chức TCVM tại Việt Nam chưa thật sự phát triển sâu rộng.

Với đặc thù bề mặt phân bố dân số, thường thì ở khu vực nông thôn có tỷ lệ người dân tộc thiểu số khá cao. Tuy nhiên, thực tế hiện nay các QTDND có phần e ngại cho vay đối với các đối tượng này vì nhiều lý do như: thiếu khả năng phát triển sản xuất kinh doanh, không ổn định về nơi cư trú, thường được ưu tiên tiếp cận các nguồn vốn vay ưu đãi nên có tâm lý ỷ lại khi vay vốn của QTDND làm cho ý thức trả nợ không cao… Trong trường hợp các hộ gia đình dân tộc thiểu số mất khả năng thanh toán thì các QTDND cũng gặp rất nhiều khó khăn trong việc xử lý nợ do phải chịu nhiều áp lực về mặt chính trị, xã hội tại địa phương.

Việc sản phẩm của QTDND chưa thật sự gắn kết với nhu cầu khách hàng thể hiện rất rõ ở tình trạng thừa vốn đang xảy ra phổ biến tại các QTDND, trong khi nhiều hộ gia đình nông thôn vẫn đang trong tình trạng thiếu vốn phục vụ sản xuất kinh doanh, hoặc phải tiếp cận tín dụng ở các kênh vay vốn khác.

Hai là, việc huy động vốn của QTDND còn hạn chế

Vẫn còn nhiều QTDND ở trong tình trạng thiếu hụt nguồn vốn huy động, đặc biệt là ở các vùng nông thôn. Vấn đề này đã ảnh hưởng không nhỏ đến việc tăng trưởng dư nợ đáp ứng nhu cầu vay vốn của thành viên, đặc biệt là các hộ gia đình ở thông thôn. Để đáp ứng nhu cầu vay vốn của thành viên, QTDND phải vay vốn từ Ngân hàng hợp tác, vì vậy đã làm cho các QTDND thiếu sự chủ động về nguồn vốn, cũng như làm giảm tỷ lệ lợi nhuận trên đồng vốn cho vay.

Do tâm lý người dân vẫn còn e dè đối với hoạt động của hệ thống QTDND, nên việc huy động tiết kiệm vẫn gặp khó khăn. Đa số QTDND huy động vốn nhờ người thân hoặc mối quan hệ cá nhân, uy tín của từng thành viên hội đồng quản trị, ban điều hành đối với người dân địa phương. Nhiều người dân chưa nhận thức rõ bản chất hoạt động của QTDND, mà đơn giản nghĩ rằng, việc trở thành thành viên quỹ TDND là để được vay tiền, nên vẫn còn hạn chế trong việc đóng góp để xây dựng quỹ phát triển, góp phần quản lý và giám sát hoạt động của quỹ TDND.

Ba là, sự thiếu hiệu quả trong hoạt động marketing của các QTDND

Hiện nay các QTDND vẫn hoạt động dựa trên thế mạnh về việc am hiểu địa bàn, am hiểu thành viên. Tuy nhiên lợi thế này trong nhiều trường hợp chỉ là sự tự nhìn nhận của bản thân QTDND, vẫn còn thiếu sự chủ động trong việc tiếp cận để tìm hiểu nhu cầu của thành viên vay vốn, đặc biệt là ở vùng nông thôn khi mà kiến thức về các sản phẩm vay vốn và dịch vụ tài chính của người dân còn rất nhiều hạn chế. Thực tế vẫn còn xảy ra tình trạng QTDND thụ động, chờ đợi thành viên đến đề xuất nhu cầu vay vốn, đặc biệt là đối với thành viên cũ. Nhiều trường hợp do không am hiểu hết về sản phẩm, cũng như chính sách của QTDND nên thành viên vay thường đề xuất khoản vay mới giống như khoản vay của chu kỳ trước đó, về mục đích vay vốn và số tiền vay vốn. Trong khi đó, rất nhiều trường hợp thành viên có phát sinh mục đích vay vốn mới, hoặc có nhu cầu vay số tiền lớn hơn.

Nhiều QTDND hiện nay còn chưa làm tốt công tác xây dựng thương hiệu, hình ảnh với người dân trên địa bàn. Rất nhiều trường hợp hộ dân trên địa bàn không biết sự tồn tại, cũng như chức năng của QTDND. Hoặc ngay cả những thành viên của QTDND cũng chưa hiểu hết vai trò, nhiệm vụ, quyền lợi của thành viên. Điều này ảnh hưởng không nhỏ đến sự gắn kết trong hoạt động giữa QTDND và các hộ gia đình trên địa bàn, đặc biệt là ở khu vực nông thôn.

Bốn là, sự gia tăng độ tuổi trung bình của thành viên và khách hàng của QTDND

Hiện nay độ tuổi trung bình của thành viên và khách hàng của QTDND đã có sự tăng lên đáng kể, hay nói một cách khác, khách hàng của các QTDND đang có sự già hóa. Với sự phát triển của xã hội, đặc biệt là hội nhập của các luồng văn hóa thì tâm lý và sở thích của lực lượng khách hàng thanh niên đã thay đổi đáng kể. Những đối tượng khách hàng này thường thích những sản phẩm tài chính mới, được áp dụng trên nền tảng công nghệ hiện đại. Tuy nhiên đây lại là điểm đang thiếu và yếu của các QTDND, đặc biệt là trong tương quan so sánh với các NHTM. Hơn thế nữa, đối với khu vực nông thôn hiện nay đang xảy ra tình trạng dịch chuyển cơ học về dân số, mà phần lớn là sự di chuyển của lực lượng lao động trẻ từ nông thôn đến các đô thị lớn để tìm kiếm sinh kế. Như vậy, xu hướng này sẽ ảnh hưởng không nhỏ đến việc phát triển và tăng trưởng dư nợ trong cho vay của các QTDND. Bởi lẽ ngoài việc bị suy giảm số lượng khách hàng, thì việc thiếu lao động trong nông nghiệp cũng tác động đến hiệu quả của các phương án sản xuất nông nghiệp của các hộ gia đình.

Năm là, sự hạn chế về nguồn nhân lực của QTDND trong việc cung ứng tín dụng cho các hộ gia đình nông thôn

Thực tế cho thấy, phần lớn nhân viên của QTDND hiện nay được tuyển dụng theo hướng có quan hệ gia đình, quen biết với lãnh đạo hoặc cán bộ đang làm việc tại QTDND mà chưa chú trọng thật sự đến việc đánh giá năng lực chuyên môn. Nhiều trường hợp chưa được đào tạo về chuyên ngành ngân hàng hoặc nghiệp vụ của QTDND, hoặc cho vay nông nghiệp, nông thôn nhưng không có nhiều kinh nghiệm, kiến thức về sản xuất nông nghiệp, cũng như đặc thù về dòng tiền của các hộ gia đình nông thôn. Điều này gây khó khăn không nhỏ cho hiệu quả hoạt động của các QTDND. Những cán bộ này thường có tư duy làm việc theo lối mòn, thiếu tư duy sáng tạo nên khó nắm bắt được những thay đổi trong nhu cầu của khách hàng.

Ngoài ra, số lượng cán bộ tín dụng tại các QTDND không nhiều, một số QTDND có quy mô nhỏ thường chỉ có một hoặc một vài cán bộ tín dụng. Trong khi đó, số lượng thành viên vay vốn ở nông thông thường là nhiều và phân tán về mặt địa lý. Có trường hợp tại QTDND, một cán bộ tín dụng phụ trách hơn 900 thành viên vay vốn. Đây thật sự là áp lực không nhỏ, gây khó khăn cho hoạt động tác nghiệp của cán bộ tín dụng, đặc biệt là khi vào các thời điểm mùa vụ tập trung nhu cầu vay vốn của các hộ gia đình nông thôn. Khi đó cán bộ tín dụng thường có tâm lý xử lý hồ sơ vay vốn theo hướng nhanh nhất, ít có thời gian để tư vấn, giải thích về sản phẩm, đặc biệt là các sản phẩm mới cho khách hàng. Mặt khác, công tác kiểm tra, giám sát sau cho vay cũng bị sao nhãng, hoặc chỉ thực hiện mang tính hình thức.

2. Giải pháp nâng cao hiệu quả phát triển tín dụng đối với hộ gia đình nông thôn tại Việt Nam trong thời gian tới

Với những nỗ lực của toàn ngành ngân hàng nói chung của của hệ thống QTDND nói riêng, việc triển khai các chính sách tín dụng cho các hộ gia đình ở nông thôn đã thu được những kết quả tích cực. Tuy nhiên, thực tế cho thấy các QTDND vẫn chưa thật sự đáp ứng nhu cầu tín dụng của các hộ gia đình thông thôn, góp phần đáng kể vào việc xây dựng nông thôn mới. Do đó đòi hỏi các QTDND cần phải có những giải pháp thật sự cụ thể.

Thứ nhất, các QTDND cần thiết kế sản phẩm và chính sách cho vay phù hợp với nhu cầu và đặc thù của các hộ gia đình ở nông thôn

- Đa dạng hóa sản phẩm cho vay để đáp ứng đầy đủ nhu cầu tài chính đa dạng của hộ gia đình ở nông thôn. Bởi lẽ hộ gia đình ở nông thôn thường có nhu cầu tài chính vượt ra ngoài hoạt động sản xuất nông nghiệp. Những nhu cầu này sẽ tác động đến thanh khoản của hộ gia đình vì nguồn tiền mặt được phân bổ trên một tập hợp các nhu cầu sản xuất và tiêu dùng liên kết với nhau. Vì vậy, nhu cầu tài chính của một hộ gia đình nông thôn nên được xem một cách tổng thể. Cách tiếp cận này sẽ cung cấp tài chính cho phép các hộ nông dân có thể đáp ứng chi phí hộ gia đình và hoạt động sản xuất nông nghiệp và cả các hoạt động phi nông nghiệp.

  Nhu cầu tài chính tổng hợp của hộ gia đình nông thôn.

Ngoài cho vay phục vụ sản xuất kinh doanh, các QTDND cần thiết kế các sản phẩm cho vay phục vụ nhu cầu tiêu dùng khẩn cấp cho các hộ gia đình như: ốm đau, tai nạn, cưới hỏi,… Bởi lẽ thực tế cho thấy do không được vay vốn để đáp ứng các nhu cầu này nên một số hộ gia đình ở nông thôn thường phải đi vay từ các nguồn khác với lãi suất cao. Điều này sẽ tác động trước hết đến đời sống hộ gia đình và sau đó là khả năng trả nợ của hộ đối với các khoản nợ của QTDND. Các khoản cho vay khẩn cấp là đặc biệt cần thiết trong việc giúp trang trải các chi phí bất ngờ trong điều kiện các hộ gia đình nông thôn thường không có nguồn dự phòng tiết kiệm dồi dào.

Th.S Trần Thanh Long

Học viện Ngân hàng – Phân viện Phú Yên